Messuskýringar
Þessar messuskýringar eru bæði hugsaðar til að lesa og íhuga fyrir kirkjugöngu, en einnig má flytja þær í áföngum í messunni sjálfri eins og hugleiðingu. Þá er gert ráð fyrir því að predikun dagsins taki mið af þessu og sé stytt að sama skapi. Kaflaskifting skýringanna tekur mið af því á hvaða stað messunnar hver hluti er lesinn.
I. (Á eftir forspili)
Sérhver guðsþjónusta hefur þrjá megin hluta:
Við komum saman til fundar við Guð,
við látum uppbyggjast í samfélaginu við hann,
við erum send út til þjónustu við Guð og náungann.
Fyrsti hlutinn, þegar við komum saman í kirkjunni, er kallaður inngönguhluti guðsþjónustunnar. Áður en við komum að því sem kallað er messuupphaf í messuskránni, hefur þó þrennt gerst.
Hið fyrsta er þetta: Við ákváðum að fara til kirkju. Skemmtilegt væri að reyna að útskýra hversvegna - en um það atriði er það eitt víst að Guð hefur kallað og við höfum hlýtt því kalli. Forsenda hverrar samkomu í nafni hans er þessi: Guð talar, maðurinn svarar.
Þetta má kalla einkenni hverrar guðsþjónustu: Ávarp og andsvar.
Allt ferli guðsþjónustunnar hefur þetta einkenni:
Presturinn tónar - söfnuðurinn svarar, forsöngvari syngur - kórinn svarar.
Lesari les ritningarlesturinn - söfnuðurinn svarar - og syngur sálm.
Guð kallar - söfnuðurinn kemur til fundar við hann.
Annað er þetta: Klukkum er hringt, - klukkur kalla söfnuðinn saman til guðsþjónustu: - Eins og Stefán frá Hvítadal yrkir í sálminum: ,,Kirkjan ómar öll”, Sb. 74: ,,Inn er helgi hringd ... - þessi klukknaköll, boða ljós og líf. ... - Heyrið málmsins mál..."
Og þegar klukkurnar þagna tekur orgelið við, -drottning allra hljóðfæra tekur við að lofa Guð, sem kemur. Guð vor kemur og þegir ekki, - segir í Saltaranum (í sálmum Davíðs) Sl. 50.3. Söfnuðurinn á stefnumót við Guð sem kemur. Jesús Kristur, konungurinn konunganna, kemur nú til sinna manna. (Sjá Sb.57)
Við göngum til fundar við hann og stefnum að altarinu, og horfum til altarisins, sem er hið eilífa tákn um nálægð Guðs.
Við göngum til fundar við Guð og gerum vart við okkur, tilkynnum honum að við séum komin á hans fund með því að signa okkur, og um leið minnum við okkur á að allt það sem
á eftir kemur gerist í Jesú nafni.
Altarið stendur hæst. Það er helgasti staður kirkjuhússins, og þangað snýr einnig presturinn, hann sem valinn er til að leiða tilbeiðslu safnaðarins, og frá því snýr hann svo til þess að flytja söfnuðinum Orð Guðs, því að til þess er hann einnig valinn.
Með einföldum hætti er hægt að segja, að presturinn snýr að altari þegar hann kemur fram fyrir Guð sem fulltrúi safnaðarins, og hann snýr að söfnuðinum þegar hann kemur fram fyrir fólkið sem fulltrúi Guðs orðs. Prestur er sendur af hinni almennu kirkju og prestur er valinn af heimasöfnuði. Þessi tvennskonar sending prests kemur vel fram í þessu atferli hans.
Enda þótt við snúum að altari við bæn, þá er algengur siður á Íslandi að meðhjálparinn snúi að söfnuði ef hann leiðir kórbænina, eða meðhjálparabænina, í upphafi messu.
Þetta á þá skýringu að hinir fyrstu meðhjálparar á þessu landi áttu sæti sitt við hlið altaris og snéru því að söfnuði. Þegar þeir fluttu bænina gerðu þeir ekki annað en að standa upp, stíga eitt skref fram og lesa bænina. Í litlum kirkjum fyrri tíma höðfu þeir heldur ekki marga aðra möguleika.
Eftir bænina fylgir fyrsti sálmur þessarar guðsþjónustu.
II. (Eftir inngöngusálm.)
Einu sinni var venja að syngja í inngangshluta guðsþjónustunnar Davíðssálma. Víxlsöngurinn sem oft fylgir á eftir er fyrsta sálmi þegar sungið er messutónið kennt við Sigfús Einarsson, eða tónlag Bjarna Þorsteinssonar, það er beint framhald af þeim sið. Víxlsöngur er ekkert annað en að prestur eða forsvöngvari og kór syngja til skiptis. Á eftir vixlsöngnum, sem er breytilegur eftir því hvaða tími kirkjuárs er, - hvort er jólatíminn, föstutíminn, páskatíminn eða trinitatistíminn, kemur Miskunnarbænin (Kyrie). Hún er einnig víxlsöngur.
Miskunnarbænin undirstrikar inngönguþáttinn enn frekar. Hún er ekki bara sett þarna til að minna okkur á að við þörfnumst miskunnar Guðs, heldur til að segja:
Nú kemur sá sem miskunnar.
Því að upphaf þessarar miskunnarbænar er í frásögninni um blindu mennina við veginn sem biðu komu Jesú og kölluðu og báðu hann um miskunn. (Sjá Mt. 10.27-31)
Að baki hljóma einnig orð Krists við þá (og nú við okkur): ,,Verði ykkur að trú ykkar.” (Mt.10.29b.)
Yfirleitt nema á föstutímanum fylgir beint á eftir miskunnarbæninni Dýrðarsöngurinn. (Gloria). Dýrðarsöngurinn er englasöngur. Við tökum undir söng englanna yfir Betlehemsvöllum á jólanótt. Þessi englasöngur er gleðisöngur. Fastan er tími til að minnast þjáninga og písla Drottins og því var enginn gleðisöngur sunginn, hvorki dýrðarsöngurinn né heldur Hallelújasöngur.
Framhald dýrðarsöngsins er í flestum tilfellum sálmurinn: Þig lofar faðir líf og önd (Sb.223) eða annar sálmur.Í hátíðasöngvunum er að finna hið upphaflega framhald, lofgjörðina: ,,Vér lofum þig, vér tilbiðjum þig ...” Þessi söngur er einn hinn allra elsti söngur kristinnar kirkju.
Eftir dýrðarsöng fylgir bæn dagsins, sem líka er kölluð kollekta.
Kollektubænin er breytileg, og er sérstök bæn fyrir hvern helgan dag. Þessi bæn safnar saman í eitt meginhugsun helgidagsins eins og hana er að finna í lestrum dagsins úr Biblíunni.
Á undan kollektunni snýr presturinn sér að fólkinu og tónar eða segir :
Drottinn sé með yður, og söfnuðurinn svarar: Og með þínum anda.
Að baki þessum sið er ávarp Gabríels erkiengils þegar hann heimsótti Maríu til að bera henni boðin um að hún myndi fæða soninn Jesú. "Heil vert þú sem nýtur náðar Guðs. Drottinn er með þér." (Lk.1.26).
Þetta er því engin venjuleg kveðja og heldur ekkert venjulegt svar. Um leið og söfnuðurinn svarar : og með þínum anda, biður söfnuðurinn fyrir prestinum og ber honum einnig þessa sömu kveðju.
Síðan fylgja ritningarlestrar dagsins þrír að tölu. Hinn fyrsti er Lexían úr Gamlatestamentinu, annar er pistill dagsins og þriðji er guðspjallið.
Allir lestrarnir eru valdir samkvæmt fast ákveðinni röð sem byggir á sameiginlegri hefð allra kristinna kirkna.
Þegar pistilslestri lýkur er sunginn sálmur, lofgjörðarvers, nema á föstunni, þá er sungið föstuvers.
Þegar barn er borið til skírnar í kirkjunni getur það verið gert hér og þá syngjum við í staðinn skírnarsálm. Staður skírnarinnar í guðsþjónustunni er oftast eftir lestur pistils, en hann getur líka verið alveg í upphafi messunnar, strax að lokinni meðhjálparabæn, eða eftir sálminn eftir predikun. Áður fyrri þegar sjáldan var altarisganga var oftast skírt eftir predikun.
III. (Á undan guðspjallskynningu.)
Nú fylgir kynning guðspjallsins og lestur þess og síðan játning trúarinnar. Ef við höfum játað trúna nú þegar vegna þess að barn er borið til skírnar er játningin ekki endurtekin þótt hlutverk hennar sé annað þegar hún er flutt við skírn. Þá er hún til útskýringar þess til hvaða trúar barnið er skírt, - en þegar hún er flutt eftir guðspjallið , þá er hún lofsöngur, - svar safnaðarins við boðskapnum - fagnaðarerindinu í guðspjalli dagsins.
Guð talar, maðurinn svarar.
Eftir játningu trúarinnar fylgir svo sálmurinn sem er kallaður guðspjallssálmur af því að hann tekur upp og útskýrir guðspjallið, eða meginefni þess.
Síðan kemur predikunin, sem er útlegging og heimfærsla þess sem við höfum heyrt í guðsjallinu, þe. boðskapurinn er færður inn í okkar heim og okkar kringumstæður.
Predikun sem er útskýring guðspjallsins hefur þess vegna vægi eins og orð Guðs, og til þess er presturinn valinn og kallaður að flytja það. Predikunin og kraftur hennar er þó ekki á valdi prestsins, heldur er hún verk heilags anda.
Ef prestur felur öðrum að predika, þá yfirfærir hann predikunarumboð sitt á annan, en embætti predikunarinnar afhendir hann ekki öðrum.
Okkur leyfist að trúa því að Guð kemur orði sínu til skila, og að það snýr ekki til baka fyrir en það hefur unnið það verk sem hann fól því að framkvæma. (Jes.55.11)
IV. (Eftir sálm eftir predikun.)
Nú fylgir á eftir bænin sem er kölluð almenn kirkjubæn. Þessi bæn hefur ákveðið form sem endurtekur sig sunnudag eftir sunnudag, þ.e. bænarefnin eru alltaf hin sömu. Hinsvegar má segja að þessi bæn sé í raun eins og uppskrift sem er eftir að baka úr. Við nefnum bænarefnin með nafni, en svo er það safnaðarins að fylla í eyðurnar. Við biðjum um frið, - og nefnum í
hljóði eða upphátt staðina þar sem ófriður er. Við biðjum fyrir sjúkum og nefnum nöfn þeirra í hljóði frammi fyrir augliti Guðs, og svo framvegis.
En allar bænir okkar felum við í bæn Drottins Faðir vor. Engin bæn er eins og hún, ekki bara vegna þess hvernig hún er heldur vegna þess að þetta eru orð og hugsun Jesú sjálfs og hann er sjálfur í orði sínu mitt á meðal okkar. Það hefur verið orðað á þennan hátt: Hann krýpur með mér og heldur utan um mig þegar ég bið bænina hans og hvert sinn sem ég bið í hans nafni.
Hann biður með mér.
Trúarjátninguna lesum við bara einu sinni í hverrri messu, en Faðir vor getur komið fyrir oft, ef þurfa þykir. Þegar ekki er altarisganga lýkur almennu bæninni á Faðir vor, þótt áður hafi verið skírt. Í skírninni er það bænin sem við, söfnuðurinn biðjum með barninu í fyrstu guðsþjónustu þess, í almennu bæninni er það sameiginlegt niðurlag allra annarra bæna, og í
kvöldmáltíðinni er það borðbæn.
V. (Á undan syndajátningu)
Forsenda syndajátningarinnar sést vel í orðunum : ,,Í ljósi sannleika þíns sé ég og viðurkenni að ég hef syndgað”. Við undirbúum okkur fyrir gönguna til Guðs borðs og leitum fyrirgefningar og sátta. Þessi undirbúningur getur einnig farið fram í upphafi messunnar í stað meðhjálparabænarinnar (kórbænarinnar).
Áður fyrri undirbjó fólk sig heimafyrir áður en það fór til altaris með því að biðja hvern heimilismann fyrirgefningar.
Að baki þessu eru orð Jesú: Mt.5.23-24: ,,Sértu því að færa fórn þína á altarið og minnist þess þar, að bróðir þinn hefur eitthvað á móti þér, þá skaltu skilja gjöf þína eftir fyrir framan altarið, fara fyrst og sættast við bróður þinn, koma síðan og færa fórn þína.”
Friðarkveðjan sem fylgir syndajátningunni undirstrikar sátt og frið. Það skiptir miklu máli að hún sé ekki orðin tóm tjái kirkjugestir ósk sína og bæn um frið með því að rétta þeim sem næst sitja aðra hönd eða báðar og segja: Friður sé með þér.
Þá er sunginn sálmur meðan efni og áhöld til altarisgöngunnar eru tilreidd.
Altarisgangan sjálf hefst einnig einnig á víxlsöng:
Guð talar maðurinn svarar.
Hann kallar okkur til síns borðs og vill eiga með okkur máltíð, sem er forsmekkur þess sem verður í ríki hans á himnum. Þegar við göngum til altarisins þá göngum við á táknrænan hátt upp á fjall Guðs. Það er fjallið þar sem hann afhendir okkur boðorð sín, og það er fjallið - eða hæðin Golgata með þremur krossum.
Hversvegna ? Þegar við berum börnin til skírnar förum við eftir fyrirmælum Jesú: Farið og gjörið allar þjóðir að lærisveinum. Þegar við förum til altaris þá hlýðum við öðrum fyrirmælum hans: "Gjörið þetta í mína minningu".
Þegar við höfum gengið saman til Guðs borðs og máltíðinni er lokið snýr prestur sér fram og blessar söfnuðinn. Hann sendir okkur út til þjónustunnar.
Þetta er blessun Guðs sem hann afhenti Móse, sem færðist undan og Guð valdi Aron bróður hans til að blessa. Hina upplyftu hendur tákna það að nú blessar Guð með sinni blessun. Presturinn leggur hendur yfir söfnuðinn. Presturinn, þjónn Guðs flytur blessun hans og við flytjum hana með okkur út til að þjóna náunganum og þar með Guði. (Þegar við heilsum eða kveðjum og segjum : Komdu / Vertu blessuð/blessaður, þá erum við að flytja þessa blessun Guðs úr messunni út til annarra.
Þannig endar Guðsþjónustan aldrei, heldur breytist í þjónustuna við náungann.
Lokasálmurinn undirstrikar þetta, og orgelleikurinn er framhald hans, og klukkurnar kalla til nýrrar þjónustu meðal mannanna uns þær kalla næst til þjónustu.